ԳԱՂԹԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ

- Քանց սար մը, գլորվելով գիկը: Էրեխե՜ք, փախեք, քընի ձզի հում-հում չկերե,- աղմուկ-աղաղակ բարձրացնելով` տարեց այդ մարդը դիմում էր սուտ փախուստի այն ժամանակ, երբ փողոցում հայտնվում էր տարիքով իրենից մի քիչ մեծ համագյուղացիներից մեկը` Նադիր անունով, որը արտաքուստ աժդահա մարդու տեսք ուներ: 

Գիտենալով, որ նա շատ բռնկվող բնավորություն ունի, կատակասերը առիթը չէր փախցնում և, ամեն անգամ հանդիպելիս մի նոր կատակով զայրացնում էր նրան: Սիրում էր կատակել իր հասակակիցների հետ, մեկին մի նոր անուն կպցնել, մյուսի տնազն անել, երրորդին ծաղրել ու փախուստի դիմել:

Անդրանիկ զորավարի զինվորն էր եղել նա, անցել բազում փորձությունների միջով, տեսել հազար մահ ու ավեր, սակայն բնական կենսասիրությունն ու ուրախ բնավորությունը չէին փոխվել: Ամենածանր իրադրության ժամանակ էլ նա կարողանում էր փոխել մարդկանց վերաբերմունքը և դա անում էր այնպիսի վարպետությամբ, որ նեղացողներ համարյա չէին լինում:

Իսկական հողագործ մարդ էր: Վարի, ցանքի, գյուղին ու գյուղացուն հատուկ աշխատանքների իսկական գիտակ: Աշխատանքի պահին սիրում էր ոգևորել եզներին, «մատաղ էղնըմ», «ղուրբան էղնըմ» արտահայտություններով և այլ բացականչություններով այն տպավորությունն էր ստեղծում, որ կարծես եզները իր հարազատ զավակների չափ հարազատ ու մոտ էին:

Աշխատանքից ազատ պահերին դուրս էր գալիս գյուղամեջ, ու սկսվում էին նրա կատակները: Ինչպիսի կյանք է ունեցել անցյալում, ինչ դժվարություններ ու նեղություններ է հաղթահարել, հայտնի էին միայն իրեն և շատ մոտիկ մարդկանց:

Անդրանիկի զինվորը լինելով` չէր սիրում գլուխ գովել, չէր սիրում հորինել ու պատմել: Իսկ պատմությունը, որը ինչ-որ չափով բնութագրում է նրան, ես լսել եմ դեպքին ականատես մեկից: Իսկ ականատես պատմողին ես հավատում եմ անվերապահորեն, առանց դույզն-ինչ կասկածելու ճշմարտությանը:

 

***

 

Մեծն զորավարը կամավորական իր գնդի հսկողությամբ դեպի փրկության եզրն էր առաջնորդում մի ստվար խումբ հայ գաղթականների: Տեղահանված, սովի ու դաժան ճակատագրի դատապարտված մարդկանց շարունակում էին հետապնդել արյունից և սպանություններից անհագուրդ թուրքական ավազակները: Սակայն Անդրանիկ անունը բավական էր սանձ դնելու նրանց մոլագար  ձգտումներին: 

Գաղթական բազմությունը օրեր անց հանգրվանեց Նախիջևան քաղաքում: 

Նախիջևան: Ջրհեղեղից հետո մարդկությանը հայտնի առաջին բնակավայրն է, որ կառուցել է Նոյ Նահապետը Արարատի գագաթից իջնելուց հետո: Նախ Իջևան: Առաջին իջևանատեղը: Կառուցել է Բիբլիական նահապետը 3669 թվականին մեր թվարկությունից առաջ, երբ արդեն վեց հարյուր մեկ տարեկան էր:

Մ.թ.ա. 3-2-րդ դարերում Նախիջևանը հայկական Մուրացյան բարձրագահ տոհմի կալվածքն էր հանդիսանում: Մեր թվարկության 4-րդ դարում վաճառաշահ և խոշոր քաղաք էր` բազմահազար հայ և հրեա բնակչությամբ:

13-րդ դարի Եվրոպայի ուղեգիր Ռոբրուքը գրում է, որ 10-11-րդ դարերում քաղաքն ուներ 80-ից ավելի եկեղեցիներ: Դրանց մեծ մասը կործանվեց սելջուկյան արշավանքների ժամանակ, թուրք հրոսակների կողմից: Առաջին թուրք բնակիչները այստեղ հաստատվել են 11-րդ դարի 60-ական թվականներին:

«Հաց կա՞, Նախիջևանում վաճառքի համար»:

Առաջին հարցը, որ հետաքրքրեց փոքրիշատե գնողունակ գաղթականներին, այս էր: Գաղթականները դեռ չէին հասցրել «տեղավորվել» ինչպես հարկն է, դեռ չէին հասցրել իրենց հետաքրքրող հարցերի պատասխանը իմանալ, պատասխանը եկավ ինքն իրեն: Քաղաքի փոքրիկ հրապարակում բացվեց աղքատիկ մթերքների շուկան: Նախօրոք իմանալով գաղթականների այստեղ հայտնվելը, գյուղացիները վաճառքի համար զանազան մթերքներ էին բերել` բարակ կլորիկ բոքոններ, պանիր, մածուն, կարագ, բազմատեսակ մրգեր ու բանջարեղեն: Եկել էին նաև քաղաքի վաճառականները, բերել էին կենցաղային օգտագործման բազմազան իրեր և մթերքներ: Հանպատրաստից ստեղծված շուկան արդեն մարդաշատ էր: Յուրաքանչյուրը յուրովի որակն ու թարմությունն էր գովում: Մարդկանց և վաճառքի հանված իրերի արանքում վխտում էին գաղթականների բոկոտն ու սովալլուկ երեխաները: 

Շուտով այդ բազմության մեջ հայտնվեց գաղթական ջահել մի կին` փոքրիկ երեխան գրկին, ավելի մեծի ձեռքից բռնած: Կինը իսկույն գրավեց թուրք հացավաճառի ուշադրությունը:

- Մա, փշուր մը հաց,- աղերսագին խնդրում էր երեխան` արցունքոտ աչքերը հառելով մոր երեսին: Թուրքը, որը խուրջինի երկու կողմն էլ լիքը լցրած բոքոններ էր բերել վաճառելու, այլևս կասկած չուներ, որ լավ որս է ընկնելու ձեռքը: Եվ չսխալվեց: Միջնորդ թարգմանչի օգնությամբ երկար բանակցեցին նրանք: Մեկին երեխաների լացի ձայնն էր խեղդում, մյուսին` առավել մեծ շահ ստանալու ագահությունը: Առևտրի ականատեսներից ոմանք ամոթանքի խոսքեր ասացին հացավաճառին, սակայն վերջինս համառորեն չէր հրաժարվում իր պահանջից: Շուկայում ուրիշ հացավաճառ չկար, իսկ կինը ծանր իրադրության մեջ երկու փոքրիկ երեխաների արցունքը պիտի սրբեր:

Ի վերջո առևտուրն ավարտվեց նրանով, որ հացավաճառ թուրքը կարողացավ խլել խեղճ կնոջ ոսկեմարգարտազարդ մատանին, որը անհետ կորած ամուսնու միակ հիշատակն էր` փոխարենը տալով երկու փոքրիկ բոքոն:

Հանուն իր փոքրիկների փրկության կինը ուրիշ միջոց ու հնարավորություն չուներ և բոքոնները ձեռքին, արցունքոտ աչքերով հեռացավ խիղճն ու ազնվությունը բոլորովին կորցրած թուրք վաճառականից:

Միջադեպը այդպես էլ կարող էր ավարտվել, եթե գաղթականների ու առևտրականների այս մեծ բազմության մեջ չհայտնվեր զորավար Անդրանիկի զինվորներից մեկը: Ինչ-որ մեկը նրան պատմեց եղելությունը: Զինվորը, որ բնականից ուրախ բնավորություն ուներ, սիրում էր կատակել ընկերների, նույնիսկ գաղթականների հետ, նրանց հույս ու համբերություն ներշնչել, լսելով այս պատմությունը, զայրույթի մի ահավոր բռնկում ունեցավ:

Շուտով նրան ցույց տվեցին թուրք հացավաճառին, որը ժպիտը դեմքին զրուցում էր ծանոթներից մեկի հետ, ասես իր հաջող առևտրի մասին էր պատմում նրան:

- Դո՞ւ իս երկու բոքոնով մատնիք խլե գաղթական կնոջից,- առանց զայրույթը թաքցնելու հարցրեց զինվորը:

Ժպիտը միանգամից թռավ հացավաճառի երեսից: Ամենայն հավանականությամբ ոչինչ չհասկանալով, բայց վատթարագույնը նախազգալով` նա գլուխը անորոշ տարուբերեց:

- Կուզիս ըսիս, թը բան չըս հըսկընը, հա՞,- և անկարող լինելով զայրույթը պահել` խզակոթի երկու հարվածով ցած գլորեց նրան իր կոճղաթոռից և խուրջինի մեջ եղած հացերը հանելով, բարձր ձայնով կանչեց.

- Ճժե՜ր, եկեք հաց իդամ ձզի...

Թափառական, սովալլուկ երեխաների խումբը իսկույն շրջապատեց նրան:

- Իդը ձզի,- կիսելով հացը տվեց երկուսին,- իդը լը ձզի, իդը լը ձզի...

Կարճ միջոցում բաժանելով հացը` զինվորը պատրաստվում էր հեռանալ, երբ հայտնվեց Անդրանիկը` հետն ունենալով թուրք հացավաճառին:

Իրադրությանը ներկա գտնվող գաղթականները հասկացան, որ հացավաճառը բողոքել էր և զինվորին ծանր պատիժ էր սպասում:

Բոլորին էր հայտնի զորավարի անաչառ բնավորությունը, անկողմնակալ վերաբերմունքը: Գիտեին նրանք, որ անօրինակ գործարք կատարողը, անազնիվը, մեղավորը երբեք չեն ազատվի նրա արդարացի պատժից` լինի նա հայ, թուրք, քուրդ, լինի նա մոտիկ անձնավորություն կամ անծանոթի մեկը:

- Ափսոսը ըդ զինվոր,- ասացին ոմանք:

- Կները, բան չըսը- ավելացրին մյուսները:

- Լավ ծեծ գիդը զինվորին,- իրենց կարծիքը հայտնեցին ավելի գիտակները:

- Անդրանիկ զինվոր չծեծը,- լսվեց ի պատասխան վերջին միտքն արտահայտողներին:

Եվ ահա ներկաները անհամբեր, սպասողական դրության մեջ են: Գաղթականները խղճում են զինվորին, ծանոթները հուզված են մեծապես, մյուսները զուտ հետաքրքրասիրությամբ հետևում են, թե ինչպես է ավարտվելու զորավարի և զինվորի սպասվելիք բախումը:

- Ո՞վ է հացը խլել թուրք վաճառականից,- զայրացած հարցնում է զորավարը:

- Ես ըմ,- առանց վախի փոքր նշույլ իսկ ցույց տալու առաջ է գալիս զինվորը:

- Որտեղի՞ց ես,- նման դեպքերում միշտ որտեղացի լինելն իմանալու սովորության համաձայն հարցնում է զորավարը:

- Սասունցի ըմ, Սասնո Փիրշենք գեղից...

Սասունը զորավար Անդրանիկի համար սրբավայր էր, սասունցին` նրա մարտական ընկերն ու բարեկամը: Սասնո լեռներում էր նա հասունացել, առնականացել, ֆիդայիների հետ սկսել իր անհավասար կռիվները նենգ ու անպատկառ թշնամու դեմ: Սասունցի մարդը, թեկուզ հասարակ գյուղացի, ռանչպար, հովիվ ու պատշար, մեծ հարգանք էին ներշնչել նրան: Եվ այժմ պատժել սասունցուն չափազանց ծանր էր նրա համար, չափազանց տհաճ պարտականություն: Իսկ թուրք խաղաղ բնակչությանը, առանձնապես կանանց, երեխաներին ու ծերերին ձեռ չտալը, նեղություն չպատճառելու նրա պահանջը մնում էր ուժի մեջ: Այդ հարցում նա առավել հետևողական էր ու անզիջում:

- Անունդ ի՞նչ է...

- Ըմ անուն Մանուկ ը, ընձի Առքոյի Մանուկ կըսին...

- Ասա ինձ, Առքոյի Մանուկ, ո՞ր իրավունքով ես խլել թուրքի հացը և հետաքրքիր է, թե ուր ես տարել, ում ես տվել, ինչ ես արել: Մոռացե՞լ ես իմ պահանջը` թալանով չզբաղվել, նեղություն խտալ խաղաղ բնակիչներին: Ի՞նչ է, Անդրանիկի պահանջը, հրամանը արժեք չունեն քեզ համար, քո նմանների համար...

- Ի՞նչ թալան, ի՞նչ բան,- զարմացած պատասխանում է Առքոյի Մանուկը,- ես ըդպես բան չըմ էնե, փաշա, հավատա ընձի...

- Ինչպե՞ս թե` չես թալանել, թուրքի հացը դու չե՞ս խլել...

- Հացը ես ըմ խլե, փաշա, բաժնել ըմ ճժերին, բայց հավատա, փաշա, հացի գինը վճարուկ է ու բան մը լը ավելին...

- Ո՞վ է վճարել, ասա ինձ, Առքոյի Մանուկ, ինչքա՞ն են վճարել, ինչո՞վ են վճարել, եթե վճարված է, ինչո՞ւ է թուրքը բողոքում,- հարցեր տալով, զորավարը կարծես աստիճանաբար փոխվում էր, նրա զայրույթն ու մռայլությունը կարծես կամաց-կամաց մեղմանում էին:

- Վճարուկ ը, փաշա, վճարուկ ը ոսկով, թանկարժեք քարով: Զըն կնկան կտենա՞ս,- մատնացույց անելով քիչ հեռու կանգնած գաղթական կնոջը, որի գրկին կիսամերկ երեխա էր, մոտը կանգնածը` քիչ ավելի մեծը,- էրեխեքի հագին կարգին փոթ լը չկը,- ավելացրեց նա,- ըդ կնիկ զուր նշանդրեքի մատնիք տվե, փոխարեն թուրք ուրուն երկու պզդի բոքոն ը տվե: Ըսը ընձի փաշա, ինչքա՞ն հաց արժը էդ ոսկե մատնիք...

Զորավար Անդրանիկը ուշադին նայում էր զինվորին: Եթե նա ճիշտ է խոսում, եթե նրա ասածները ճշմարիտ են, և, ինչպես երևում է նրա վստահ պատասխաններից, որ ամենևին էլ սուտ խոսող մարդու պատասխաններ չեն, ուրեմն զինվորը այնքան էլ մեծ մեղք չի գործել: Այնուամենայնիվ լրիվ համոզվելու համար նա շուռ եկավ դեպի թուրք հացավաճառը` հարցնելու, ստուգելու զինվորի իրավացի լինելը, բայց թուրքն արդեն չքացել էր: Նա իսկույն զգացել էր իրադրության կտրուկ փոփոխությւոնը, զգացել էր, որ զորավարի զայրույթը գնալով նվազում է, սուսուփուս հեռացել էր` նախքան իրեն կհարցնեին եղելությունը, կստուգեին զինվորի պատասխանների, նրա ասածների ճշտությունը: 

Զորավարը բավարարված էր: Մի ներքին ուրախություն էր ապրում նա` ուրախություն այն բանի համար, որ զինվորը, հայ մարդը, որին անվերապահորեն հավատում էր նա, չի տրորել, չի ոտնահարել իր մարդկային, հետևապես և ազգային արժանապատվությունը: Նա գիտեր, որ հայ զինվորը թշնամու դեմ կանգնում է իսկական տղամարդու նման և երբեք նենգորեն չի հարվածում նրան ոչ քնած ժամանակ, ոչ էլ արթուն: Այդ բանում նա համոզվել էր երկար տարիներ ապրելով Սասնո լեռնաշխարհում, ապրելով ժողովրդի մեջ, ֆիդայիների մեջ, ղեկավարելով նրանց արդարացի հուզումները, նրանց արդարացի պայքարը: 

Հպարտության, բավարարվածության այդ զգացումով էլ նա հեռացավ բազմությունից` հավանություն տվող մի հայացք գցելով Առքոյի Մանուկի վրա:

Հավաքված գաղթական բազմությունը թեթևացած շունչ քաշեց:

- Երկար ապրի զորավարը,- ասացին ոմանք:

- Երկար ապրի նրա զինվորը,- ավելացրին ուրիշները:

- Եվ Աստված օգնական մեր ժողովրդին, անհայր, անմայր մնացած այս սովալլուկ, բոկոտն երեխաներին...

ԽԱՉՔԱՐ

«...Փախանք բոբիկ, փախանք անոթի, ծարավ, փախանք կռվելով, արուն թափելով, սպանվելով: Ջընըվար էր, ջընըվար չէր, գազան էր, գազան չէր, թուրք էր` էվելի էր թուրքացե ու կկոտորեր, կմորթեր, մեր ու էրեխա, պառավ ու ծոցվոր, ահել ու ջահել չէր հարցե...»:

Տալվորիկցի Գաբրիելը պատմում էր հանդարտ, բառերը երկարացնելով, պատմում էր անտարբեր դեպի իրեն լսողները, հայացքը հեռուն, ասես նորից նոր անցած դեպքերը, փորձությունները աչքերի առջև կրկնվում ու, սիրտը ցավեցնելով, դանդաղորեն հեռանում են:

Նրան լսողները, որոնք մեծամասամբ երեխաներ էին, կարծում էին, թե Գաբրիելը հեքիաթ է պատմում և հեքիաթն այդ ոչ թե հրաշապատում, այլ իրական է այնքանով, որ գործող անձերից մեկն էլ ինքն է: Նրա պատմածը, հիրավի, հեքիաթի նման հետաքրքիր էր, հեքիաթի նման գրավիչ և ունկնդիր երեխաները ուշադրությամբ հետևում էին դեպքերի, եղելությունների ընթացքին:

«Փախանք բոբիկ, փախանք անոթի, ծարավ...»: Ինչո՞ւ բոբիկ, ինչո՞ւ մերկ, անոթի ու ծարավ: Հետաքրքրությունն ավելի ու ավելի էր մեծանում: Եվ, մինչ երեխաները իրենց մտքում պատասխաններ էին փնտրում, նա «բոբիկ ու տկլոր, ծեծված ու ջարդված», արդեն հաղթահարել էր քարքարոտ, փոշոտ ու փշոտ ճամփաները և, ոտներն արյունլվիկ, հասել էր Արևելյան Հայաստան: Այստեղ էլ, սակայն, ճակատագիրը նրան հանգիստ չէր տվել: Դեռ ուշքի չեկած, կարգին շունչ չառած` Գաբրիելը հայտնվում է Ռուսաստանում, հասնում նրա հեռավոր խորքը, կրկին ստիպված է լինում ապրել սովամահ լինելու, անհետ-անհիշատակ կորչելու սարսափները: Ծանր փորձություններից հետո, այնուամենայնիվ, նրան հաջողվում է ողջ ու առողջ վերադառնալ հայրենակիցների մոտ և հանգրվան գտնել Թալինի Աշնակ գյուղում:

Տնավեր ու փախստական Գաբրիելի կյանքը, ինչպես նաև նրա նման շատ-շատերի, մի իսկական ոդիսական է եղել` լի փորձություններով, անակնկալ դեպքերով, դիպվածներով, անսպասելի լուծումներով: Դրանցից յուրաքանչյուրը մի հոգեցունց պատմության, մի վիպակի, վեպի նյութ կարող է դառնալ:

«Տեսա զիմ հարազատներ, բարեկամներ, ծանոթներ, առա զիմ կարոտ, հովացավ իմ սիրտ, վախ կորավ, հավատ ծնավ: Աշխարհ նորեն անուշացավ, մեռնելու ցանկությունը լը մեռավ..,- շարունակում է Գաբրիելը, թվում է, վերջ ու վախճան չունեցող իր պատմությունը:

Այո՛, հարազատները, համագյուղացիները, ծանոթ բարեկամներ շատ են օգնել նրան լավ տուն կառուցելու, լավ տուն դնելու, կյանքի լավագույն ընկերուհի գտնելու համար:

Անցել է բավական ժամանակ: Տունը լցվել է երեխաների ուրախ կանչով ու ծիծաղով: Մեծացել են երեխաները, սկսել են օգնել իրենց հորը, թեթևացրել անխոնջ աշխատող մարդու ծանր բեռը: Ծանր, մղձավանջային օրերը մնացել են հետևում, սակայն երբեք հիշողությունից չեն ջնջվել, չեն մոռացվել: Դրանք դարձել են պատմություն, մխացող ու երբեք չմարող ծանր հիշողություն: Կորցրած Էրգիրը, անուշ, անմահական ջրերը, թավ անտառներն ու բարձրագագաթ լեռները փոխվել են աչքերի առջևից երբեք չհեռացող երազների:

Անշառ մարդ էր Գաբրիելը, ինչպես ասում են ուրիշների «խերին ու շառին չխառնվող»:

Քայլում էր դանդաղ, ոտքերն այնպիսի զգուշությամբ էր դնում գետնին, որ նայողին կարող էր թվալ, թե հսկայական տարածքի վրա կա՛մ հարմար տեղ չկա, կա՛մ էլ չի ուզում որևէ միջատ, մրջուն տրորել: Չէր զայրանում, համենայն դեպս զայրույթ ասած բանը, կարծես, նրա համար գոյություն չուներ: Եթե ուզում էր որևէ մեկին անշնորհք արարքի, անվայել արտահայտությունների համար դիտողություն անել, ապա հնչում էր նրա ամենածանոթ, ամենաթթու խոսքը. «Հըլը հըյցի վըրեն»` հլա նայի վրեն:

Այս խոսքերի ազդեցությունը մեծ էր: Անկարգություն անողը իսկույն ներում էր հայցում կամ թողնում-հեռանում:

Նույն հանդարտ, խաղաղ բնավորությունն ունեին երեխաները: Կռվարար չէին: Ավելի շատ և ավելի շուտ կռվողներին հաշտեցնելու, քան կռիվ ու վեճ հրահրելու բնավորություն ունեին:

Երեխաները դպրոցում սովորում էին այնպես, ինչպես գյուղի հարյուրավոր երեխաները` աչքի չընկնելով ո´չ արտակարգ ընդունակություններով, ո´չ էլ թույլ ընկալունակությամբ: Բայց նրանք գերազանց, անբասիր վարք ունեին թե´ ընտանիքում, թե´ դրսում: Չափազանց ազնիվ էին և տնային բոլոր գործերում օգնում էին ծնողներին: Առանց շահադիտական նպատակների, առանց որևէ օգուտի ակնկալության, իրենց ուժի ու կարողության սահմաններում օգնում էին նաև հարևաններին, բարեկամներին, եթե պատահեր` նույնիսկ անծանոթներին:

Ահա այդպիսին էր Գաբրիելի ընտանիքը` իր առօրյա գործերով, հոգսերով, գյուղում ունեցած բարի անունով ու համբավով: Գաբրիելը, սակայն, ընտանեկան քաղցրությունը երկար չվայելեց: Մի տխուր օր, թողնելով զավակներին, կնոջը, հարազատներին, բարեկամներին, համագյուղացիներին, իր հետ «վերցնելով» այն, ինչ սովորաբար հանգուցյալները «վերցնում են» իրենց հետ, «մնաք բարով» ասելով, «արևը բաշխեց մնացողաց» և ընդմիշտ թողեց այս անցավոր աշխարհը:

Այս ամենի մեջ անսովոր, հետաքրքրություն հարուցող և հատուկ ուշադրության արժանի համարյա ոչինչ չկար: Կյանքի այդ արյունոտ ու քարքարոտ ճանապարհով անցել էին հազարավոր գաղթական հայեր, բռնության ու զրկանքի ենթարկված մի ամբողջ ժողովուրդ: Շատ քչերին է բախտ վիճակվել ապրել երջանիկ կյանքով, հասնել շռնդալից հաջողությունների, մեծ փառքի ու համբավի: Ընդունված կարգի համաձայն, Գաբրիելին հողին հանձնեցին, երկնային արքայություն ցանկացան ու բաժանվեցին: Ուրիշ էլ ի՞նչ... Թվում է` նրա համար ամեն ինչ ավարտվեց, վերջացավ, նրա համար` այո, իսկ հարազատների՞, առավելապես զավակների՞...

Գաբրիելի հուղարկավորման օրից անցել էր արդեն մի քանի տարի: Նրա անշուք շիրմաթմբի կողքին, հին ու նոր հանգուցյալների շիրիմներին, քանդակազարդ, շատ դեպքերում սև գրանիտի ու մարմարի վրա հանված լուսանկարներով, երբեմն ճարտարապետական ուրույն լուծումներով հուշարձաններ էին կանգնեցրել: Դրանք հետաքրքրություն առաջացնելուց, հարգանք ու մեծարանք դեպի մահացածը առաջացնելուց բացի, կապված էին մեծ ծախսերի, զոհողությունների հետ:

Արժանապատվություն ունեցող Գաբրիելի զավակները մեծ միջոցներ ու հնարավորություններ չունեին, իսկ անշուք շիրմաքարը նրանց ինքնասիրությունը բավարարել չէր կարող: Առանձնապես ծանր ապրումներ էր ունենում Հովհաննես որդին: Նա, որ միշտ պատրաստակամ էր օգնելու բոլորին, ֆիզիկական աշխատանքով սատար կանգնելու ընկերներին, այս դեպքում անզորությունից քիչ էր մնում լաց լիներ:

Ի՞նչ է սպասվում իր հոր գերեզմանին, եթե այդպես անուշադրության մատնված մնար էլի մի քանի տարի: Անձրևներից, հողմահարությունից կարող էր քայքայվել, գետնին հավասարվել և տեղն էլ չերևար, ինչպես մի քանիսինը այս գերեզմանատանը: Գնացել են հիմա, և հիշատակող մի քար, մի գիր անգամ չկար նրանց երբեմնի գոյությունը հաստատող: Եվ հաճախ է պատահում, որ նոր գերեզման փորելիս ոսկորներ երևան գան: Այո, մեկին թաղելու համար կարող էին մյուսին լույս աշխարհ հանել:

Ուրեմն հարկավոր էր որևէ բան ձեռնարկել, ինչ-որ ձևով հոր հիշատակը վառ պահել: Հովհաննես որդին հաճախ էր կանգնում հոր շիրմաքարի մոտ, երկար-երկար մտորում էր.

«Ումի՞ց էր պակաս իմ հայրը: Կյանքում ոչ մեկի վատություն չի արել, աչքը ուրիշի ունեցվածքին չի գցել, չի ստել, չի խաբել, չի կեղծել ու գողացել: Թեև դժվար, ծանր օրեր նրա համար անպակաս են եղել, սակայն մարդ մնալու, հպարտ մնալու բնական հատկությունները միշտ ամուր են մնացել, երբեք չեն սասանվել...»:

Հովհաննեսն ուզում էր հոր համար արժանի մի հուշարձան կանգնեցնել, այնպիսի հուշարձան, որ գոնե բամբասանքի, եթե չասենք ծաղրի տեղիք չտար, որ նայողը կարողանար փոքրիշատե հարգանքի զգացում ունենալ ոչ միայն դեպի հանգուցյալը, այլև դեպի հուշարձան կանգնեցնողները: Եվ անհանգիստ էր նա, ինչպիսի անհանգստություն ունենում են առաջին անգամ որևէ գործ ձեռնարկող մարդիկ: Վճռական քայլը կատարելուց առաջ վախենում էր, որ ուժը չէր բավականացնի և, ոչ միայն ուժերը, այլև գաղտնիքները, այլև փորձը, վարպետությունը, մասնագիտական կարողությունը: Իր մտահղացումները իրականացնելու համար ահա այսպիսի երկընտրանքի առաջ էր կանգնած նա: Սակայն մտորումները աստիճանաբար ձևավորվում, մարմին էին առնում, դառնում անճանաչ, անհաղթահարելի, դառնում էին համոզմունք ու հավատ: Այդ հավատն էլ վստահություն ներշնչեց նրան, որ կհասնի մտորումների իրականացմանը և ստիպեց դիմելու չափազանց հանդուգն քայլի:

Հովհաննեսը գերեզմանատուն բերեց կարմիր տուֆի մի հսկայական զանգված, կապեց գոգնոցը, առավ հատիչն ու մուրճը և անցավ գործի: Հարուստ երևակայության շնորհիվ մտքում քանդակի նորանոր ձևեր ու տարբերակներ էին ծնվում: Ծնվում էին ու մերժվում: Ի վերջո նա կանգ առավ այն տարբերակի վրա, որի մասին ավելի շատ էր մտածել, որը ավելի շատ էր հուզել, անհանգստացրել իրեն: Նրա այդ մտահղացումը կապված էր հոր պատմած մի տխուր, հիշողությունից երբեք չջնջվող, չմոռացվող դեպքերից մեկի հետ: Եվ հոր պատմածին էլ կենդանություն պարգևելուն ձեռնամուխ եղավ տակավին անփորձ երիտասարդը:

Լուսաբացներ մթնեցրեց քարազանգվածին կռացած, քարափոշի կուլ տվեց, ու քրտնքի կաթիլները մշուշեցին աչքերը: Ոչ այնքան ֆիզիկական, որքան մտավոր հոգնություն էր զգում.

«Իսկ եթե այն չստացվի՞, ինչ ես եմ ուզում, իսկ եթե չհավանե՞ն, եթե ծաղրե՞ն»,- մտածում էր նա: Բայց սկսած գործը կիսատ, թերի թողնելն իսկ անմտություն էր, նույնիսկ անճարակություն, վախկոտություն...

Սկզբում հետաքրքրասերները գլխի չէին ընկնում, թե ինչ է քանդակում երիտասարդ վարպետ-քարագործը, ինքն էլ ոչ մեկի չէր ասում. «Ո՞վ գիտե,- մտածում էր նա,- կարող է պատահել, որ սեփական ձեռքերով փշուր-փշուր անեմ, եթե, իհարկե, սրտովս չլինի...»:

Օրերն անցնում էին իրար հետևից, իսկ գործը դանդաղ, շատ դանդաղ էր առաջ գնում: Նրա մուրճը հատիչին իջնում էր չափազանց զգույշ, այնքան թեթև ու կամաց, որ երբեմն թվում էր, թե մուրճը հենց այնպես, աննպատակ է բարձրանում ու իջնում, առանց դիպչելու հատիչին: Իրականում մեծ նրբության այդ գործը պահանջում էր զգուշություն, արտակարգ ուշադրություն, առավել ևս շատ նուրբ հարվածներ:

Համակ ուշադրություն դարձած` քանդակում էր նա: Պրկված, շիկացած մատները քերում էին և հարթ դարձնում մանր անհարթությունները: Ամեն գիծ, ամեն զարդ ու անցում աստիճանաբար արդեն սկսում էին երևալ իրենց կատարելության մեջ, աստիճանաբար վստահություն ներշնչել իրեն: Լարված միտքն ու ձգված մկանները գործում էին զարմանալի ներդաշնակությամբ և դանդաղորեն առաջ էին տանում սկսած գործը:

Ծանր ապրումների, հուզումների ու անհանգստության բազում օրեր անցան: Երբ քանդակը` որպես մահարձան, ամբողջ փառահեղությամբ կանգնել էր Գաբրիել տալվորիկցու շիրիմին, գերեզմանատուն եկող մարդիկ հմայված նայում, խոսքեր չէին գտնում իրենց զարմանքն ու հիացմունքը արտահայտելու: Դա մի խաչքար էր երեք մետր բարձրությամբ` քանդակված ասեղնագործված ժանյակի նրբությամբ, գծերի ու նախշերի ներդաշնակ զուգորդումներով, ներդաշնակ ամբողջության մեջ և հպարտ իր դիրքով, կեցվածքով, իր վեհությամբ, ինչպես լեռնական սասունցին է, նրա ոգին ու էությունը: Խաչքարը անձեռակերտ մի կատարելություն էր թվում, որին կարող էին նախանձել շատ-շատերը այն մարդկանցից, որոնք մասնագետ են, կարող էին նախանձել ամենափորձառու վարպետներն անգամ:

- Ապրե՛ս, Հովհաննես,- ասում էին ծանոթները:

- Կեցցե՛ս, վարպետ,- ասում էին անծանոթները:

- Ձեռքդ միշտ դալար, այդպես շնորհքով մնաս, շնորհքդ ավելանա, շենանա: Կյանքդ միշտ լավը, գեղեցիկը ստեղծելով ապրես,- ասում էին բոլորը:

Իսկ Հովհաննեսը սրտից չէր կարողանում հանել հոր պատմած տխուր պատմությունը անտեր մնացած ու փշրված խաչքարի մասին, որ հանգիստ չէր տալիս ոչ պատմողին, ոչ էլ լսողներին, առավել ևս` որդուն.

«...Փախանք անոթի, փախանք բոբիկ ու տկլոր...»

Փախուստի այդ ճանապարհին էլ Գաբրիելը տեսել էր ավերված, փշրված հրաշքը: Եվ ամեն անգամ պատմելիս զգայուն երեխայի վրա չափազանց ծանր տպավորություն է թողել: Այդ էլ հենց նրա մոտ ծնել էր խաչքար քանդակելու գաղափարը:

«Կերթենք թաշկուգ, անոթի: Ընբես գեղներ, չընկ գըռնե քելե: Աչք մը գփագվեր ու քնուգ-քնուգ գերթենք»,- պատմում էր Գաբրիելը իրեն հատուկ դանդաղ, միապաղաղ ձայնով: Հոր ձայնը հնչել էր որդու ականջին վաղ մանկական տարիներից սկսած, հնչել էր մինչև չափահաս դառնալը, մինչև քանդակի մտահղացման օրը, երբ հայրը դեռ կենդանի էր:

«Անգամ մը ըմ ոտք դիբավ քըրին,- շարունակում էր իր պատմությունը Գաբրիելը: - Զաչս բանամ, ի՞նչ տեսնեմ, ըր լավ էղնի: Սիրուն, ծաղկավոր խաչքար մը: Ջարդեր են անօրեն թուրքեր, փշրե, էնէր են կտոր-կտոր ու թափե վըր ճամփուն: Դողաց ըմ մարմին, մղկտաց ըմ սիրտ, ըմ աչքեր արցունքով լցվան: Վերցի զըդ կտորտանք, բերեցի ճամփից դուրս, մեկիկ-մեկիկ հարմարցի, դրեցի վըր իրար: Էղավ առաջվա պես խորոտ, նայելուց մարդ չըր կըշտանե: Բըլե ծանր էր ուր վերք, անբուժելի ու փրկություն չկեր:  Հոգին ավեր էր, ու օր մը էդ կտորտանք կպոկվեն իրարե, կթափվին ցած...

Նստա ըդ տեղ քիչ մը լացի, քիչ մը մրմռացի, «Հե՜յ վախ, հե՜յ վախ» ըսի մտքիս մեջ,- տեսնաս` ի՞նչ մարդիկ ին էկե էս աշխարք, ի՞նչ մարդիկ ին կացե, ի՞նչ ին ստեղծե, ի՞նչ ին թողե, ինչքա՞ն աշխատանք ու քրտինք ին թափե: Հիմա էլ թուրք էկե զուր մունդառ, կեղտոտ ձեռքեր էրկնցէ էդ սրբություններուն, կավերը, կջարդը, կփշրը: Տեսնաս` զըդոնք մա՞րդ է ծնե, թը՞ գազան...»:

Գաբրիելը երևակայությամբ պատկերել է վանք, եկեղեցի ու բերդ կառուցող, խաչքար քանդակող մարդկանց:

Դրանք զարմանալի, հրաշագործ վարպետներ են եղել անկրկնելի իրենց գործերով, անհասանելի իրենց շնորհքով ու տաղանդով:

«Ի՞նչ մարդիկ ին էս աշխարհք էկե, ի՞նչ մարդիկ ին կացե…»- զարմացած խորհել է մտքում ու աղի արտասուք թափել անօրենների ձեռքով ավերված ամեն շինության, փշրված խաչքարի ամեն բեկորի համար:

Հիշում է Հովհաննեսը հոր պատմությունը, հիշում է, երբ առիթ է լինում, երբ մենակ իր մտքերի հետ է լինում և ամեն անգամ հիշելիս կորցրածի անդառնալի լինելու ցավը հանգիստ չի տալիս իրեն.

«Զըդ խաչքարի կտորտանք մեկիկ-մեկիկ դրեցի վըր իրար...»:

Եվ որոշել էր Հովհաննեսը հուշարձան կանգնեցնել իր հոր ու փշրված խաչքարի անանուն վարպետի հիշատակին: